Рахманқұл Бердібай зерттеулеріндегі түркі эпостарының мәселелері

Атиркул Ташимова

doi:10.71078/xpe8sv56

Авторлар

Атиркул Ташимова Қожа Ахмет Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті Автор

DOI:

https://doi.org/10.71078/xpe8sv56

Түйін сөздер:

фольклор , тарихи жырлар, көне эпос , тарихи типология , эпикадағы көпқабаттылық

Аңдатпа

Рахманқұл Бердібай – әдебиеттанушы, түркі халықтарының эпикалық мұрасын зерттеуде айрықша үлес қосқан ғалым. Оның еңбектері қазақ және жалпы түркі эпосының тарихын, құрылымдық ерекшеліктерін және жырлардың полистадиялығын (көп қабаттылығын) зерттеуге бағытталды.

Р.Бердібай фольклортанушы ретінде қазақ фольклортану ғылымына енгізген жаңалығы: қазақ эпосын жанрлық-стадиялық тұрғыдан талдап-тануы,түрік халықтарының фольклорлық туындыларын салыстырмалы-типологиялық тәсілмен зерттеудегі бастамашылдығы көрсетілді.

Р.Бердібай эпостану ғылымына эпостың тарихилығы және полистадиялығы яғни көпқабаттылығы туралы жаңа ұғым қалыптастырды. Бұрын "жабық" қалып келген жырларды зерттеп, ел игілігіне айналдырудың қажеттігін алғашқылардың бірі болып қозғаған Р.Бердібай екені белгілі. 1984 жылы "Эпостың тарихилығы" деген мақала жариялады. Одан соң бұл мақаланы орыс тілінде жазып, Бакуден шығатын "Советская тюркология" журналында жариялап, жұртшылықтың осы салаға дұрыс көзқарас қалыптастыруына септігін тигізді. Одан кейін «Едіге батыр», «Ерлік эпосы», «К проблема историзму эпоса» атты зерттеу мақалаларын жариялады. «Едіге батыр» жыры қазақ эпостарының ішіндегі ең көне, әрі реалдық болмысқа жақын жыр. Өзге жырлар сияқты мұның да көптеген варианттары бар. Бұл жырды ең алғаш «Сибирский вестникте» орыс фольклоршылары бастырғаны белгілі. Қазақ-ноғайлы жырларын зерттеуде, оларды ғылыми айналымға қосуда В.М.Жирмунскийден кейін тұрған Р.Бердібай екені шүбәсіз. Рахманқұл Бердібайдың «Эпос – ел қазынасы» еңбегінде ертегілік эпос, діни дастандар,көне аңыз-әпсаналар тұңғыш рет жүйелі түрде ғалымның мұқият зерделеуінен өтіп,сараланған, нұсқаланған қалыпта ұсынылды. Яғни эпостың шығу тегі – генезисін, даму жолдарын, тарихи оқиғалармен байланысын, жанрлық даралануын, көп қабаттық (полистадиялық) типологиялық белгілерін анықтауымен ерекшеленген түбегейлі зерттеу болды.

Р. Бердібай түркітануға екі тараптан жақын келді. Алғашқысы сонау 60-70 жылдардан бастау алған - әдебиеттер достығы. Ғалымның екінші тараптан түркітануға жақын келуі – эпос зерттеушілік еңбектерімен тығыз байланысты. Эпикалық қазыналарымызды зерттеп-зерделу барысында бір жырдың бірнеше халықтардағыы вариант-нұсқаларын қарастырып салыстыруы оны түркітануға жетеледі. Р. Бердібайдың түркі эпосын зерттеудегі көзқарастары ғылымда жаңа парадигмалар ұсынуға ықпал етті. Бұл оның еңбектерін тек қазақ әдебиеттануында ғана емес, бүкіл түркі әлемі әдебиетін зерттеуде ерекше орынға ие етеді.

Әдебиеттер тізімі

Бердібаев, Р. (1982). Қазақ эпосы (570 б.). Қазақстан.

Бердібаев, Р. (1986). К проблеме историзма эпоса. Советская тюркология, (2).

Бердібай, Р. (1996). Байкалдан Балқанға дейін (256 б.). Қазақстан.

Бердібай, Р. (2002). Түбі бір түрікпіз (341 б.). Фолиант.

Бердібай, Р. (2005). Бес томдық шығармалар жинағы (Т. 1, 460 б.). Қазығұрт.

Жирмунский, В. М. (1974). Тюркский героический эпос.

Жолдыбай, О. (2010). Академик Р. Бердібай зерттеулеріндегі түрікшілдік сарындары. Р. Бердібай түркі халықтарындағы этногенез бен дәстүрді зерттеуші (77-82 б.). Баспалар үйі.

Қабдолов, З. (1998). Эпикалық қазыналар мәні. Кемел ойлы көркем сөз: мерейтой жинағы (79 б.). Жібек жолы.

Қоңыратбаев, Ә. (1987). Қазақ эпосы және түркология (365 б.). Ғылым.

Қоңыратбаев, Ә. (1991). Қазақ фольклорының тарихы (285 б.). Ана тілі.

Қоңыратбай, Т. (2004). Бар ғұмырын ғылымға бағыштаған. Ғалым мұраты (конференция жинағы) (141-147 б.).

Қорғанбеков, Б. (2004). Қазақ эпосының сарабдал сарбазы. Ғалым мұраты (конференция жинағы) (174-179 б.).

Eren, M. (2017). Rahmankul Berdibay’ın, Baykal’dan Balkan’a adlı eseri üzerine. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6(3), 2872-2879. http://dx.doi.org/10.7884/teke.3897 DOI: https://doi.org/10.7884/teke.3897

Kamalkızı, G. (2019). Türk halklarında ortak “Edige Destanı” ile Rahmankul Berdibay çalışmaları. AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi, (16), 1194-1202. https://doi.org/10.33692/avrasyad.543624 DOI: https://doi.org/10.33692/avrasyad.543624

Türker, F. (2012). Kazak Folklorcu Rahmankul Berdibay(ev)’ı kaybettik. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (34), 123-125.