Абай тіліндегі бинарлық қатынастар

Аңдатпа

Қазақ халқының ұлы перзенті Абай Құнанбаевтың туған халқы жайлы тұжырымдамалық пайымдаулары мен гуманизмге, жалпыадамзаттық мүддеге бағытталған ғибратты ойлары бүгінгі қазақ әлемінің  рухани дамуының өзегіне алынуда. Мақала Абай шығармалары тіліндегі бинарлық қатынастарды  сипаттайтын тілдік бірліктерді талдауға бағытталған. Көп қабатты бiр концепт бойына жинақталған идеялық таңбалар тiзбегi ортақ белгiлерге негiзделген мәндес ұғымдарды да, аралық ұғымдарды да, антиномиялық ұғымдарды да қамтиды. Әрбiр тiзбектiң полярлық шегi қарама-қарсы мәнмен тұйықталады. Философтар диалектиканың дуалистiк теориясына орай концепт ұғымын қарама-қайшылықтар бiрлiгi ретiнде тануы да осындан туындайды. Лингвистика ғылымы бойынша ноосфералық әлемдегi мұндай қарама-қарсылық коннекторлары тiлдiк әлемде бинарлық жұптар арқылы көрiнiс табады. Тілдегі бинарлық қатынастарды сипаттайтын тілдік бірліктер диалектикадағы қарама-қарсылықтың бірлігі мен күресі заңдылығымен ұштасып жатқан лингвофилософиялық  құбылыс.

Тұтастай алғанда тiл жүйелi құрылым, кешендi ноосфералық құбылыс болғанымен iшкi табиғаты қайшылыққа толы. Адамзат табиғаттың бiр бөлшегi саналатындықтан оның тiлi де табиғи микрокомпонент, әрi адамзаттың бар болмысын, өзге тiршiлiк иелерiнен ерекшелiгiн ашатын, адами танымды, сапаны айқындайтын, сондай-ақ белгiлi бiр тiлдiк қауымдастықтың немесе этностың ментальдық дара сипатын танытатын көп қырлы категория. Абай тіліндегі бинарлық қатынастар «өмір – өлім», «жан – тән», «бар – жоқ», «жақсы – жаман»,  «даналық – надандық» «имандылық – имансыздық», «әке – бала»  т.б. оппозицияларды қамтиды. Абай тіліндегі бинарлық қатынастарды сипаттайтын  лексемалардың этномәдени мазмұны ұлы ойшылдың күрделі  ойлау жүйесі мен  дүниетанымдық ерекшеліктерін   айқындайды.