Қ.А. Ясауи шығармашылығындағы танымдық аспектілер

Аңдатпа

Мақалада исламның сопылық түркі тармағының негізін қалаушы Қожа Ахмет Ясауидің қызметі мен дүниетанымына талдау жасалады. Түркі мәдениетінің негізін қалаушылардың бірі ретінде сипаттайтын Қ.А. Яссауидің жеке басы, қызметі туралы жазбаша куәліктер беріледі. Оның «Диуани Хикмет» шығармасын талдау негізінде оның діни-философиялық дүниетанымының сипаты туралы, оның Исламды түркі ортасына бейімдеуі, түркі тілдес халықтарды біртұтас мәдени-саяси қауымдастыққа біріктіруі, Ясауидің сара жолын құруы, түркі тілінің мәртебесін көтеруі, хикмет арқылы Шығыс философиясы мен поэзиясымен танысуы сияқты маңызды аспектілері бар сопылықтың негізін қалаушы ретіндегі қызметі қарастырылады.

Ясауидің ең әрідегі деген қолжазбасы бойынша лексика-фразеологиялық, морфологиялық, археологиялық сипаттамасын беру, сол арқылы түркі жазба әдеби тілінің қатысуы мен дамуы теориясына үлес қосу болды. Ясауи хикметтерінің тілі жайлы зерттеулерді жинақтай тілдік, танымдық тұрғыдан талдау жасау ең маңызды жұмыстардың бірі. Бұл – Ясауи шығармаларының тілдік қаттауы толық және жан-жақты талданып көрсетуге жол ашары даусыз. Мәдениет – қоғамның, адамның шығармашылық күштерімен адам қабілетінің тарихи дамуындағы белгілі-бір саты, деңгейін, адамның өмірі мен іс-әрекетін ұйымдастырудың формасы мен типін, адам баласы жасаған рухани және материалдық игіліктердің дәрежесін көрсетеді. Адамзаттың рухы мен келбеті, оның ерік бостандығы мен тарихи зейіні, рәміз, таңбалық жүйелері, орны толмайтын шығындары мен өсиеттері, өмірлік сабақтары, діні мен тілі – бәрі мәдениетпен бітісе қайнасқан. Сол себепті тіл мен мәдениетті, адамның дүниетанымын қоса алып қарастыру көптеген алғышарттарға жол ашады. Ахмет Ясауидің шығармашылығын мәтіндік тұрғыдан зерттеу оны барлық түркі халықтарының танымалдығы, жалпы маңызы мен өзектілігі және әртүрлі тарихи дәуірдегі ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл дәстүр соңғы онжылдықтарда қайта жанданды. Соңғы жылдары Ясауидің өмірі мен шығармашылығын зерттеудегі философиялық-мистикалық бағыт ерекше қызығушылық танытуда. Осындай сопылық бағытта жазылған дүниенің бірі – Қожа Ахмет Ясауидің «Диуани хикметі» танымдық, тілдік тұрғыдан алғанда табиғатының ерекшелігіне байланысты зерттеуді талап етеді.