М. Қашқари – түрк әлемінің тұңғыш ғылыми энциклопедиясын түзуші

Аңдатпа

Мақалада Махмұт Қашқаридің «Диуани луғат ит-түрк» («Түркі тілдерінің сөздігі») еңбегінің ғылыми маңызы талданады. М.Қашқари – алғашқы ғылыми энциклопедияның авторы және түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасының негізін қалаушы. Мақалада М.Қашқари мұрасын зерттеудің тек түркі әлемінің тарихы үшін ғана емес, сонымен қатар оның болашақ дамуы мен бірлігі үшін де маңызды екендігі ерекше атап көрсетіледі. Мақалада М.Қашқаридің түркі қоғамына тарихи тұрғыда әсер еткен жаңашыл идеялары мен теориялары жан-жақты қарастырылады. Ғалымның «Сөздікте» қырғыз, қазақ, оғыз, тоқсы, яғма, чігіл, оғрақ және жаруқ тайпалары тек түркі тілдерінде сөйлейді деген тұжырымдарына, сондай- ақ иймақ және башқұрт тілдерінің түркі тілдеріне жататындығы және Рум жерінде қолданылатын булгар, суар және бажанақ тілдеріндегі сөздердің соңғы буындары қысқартылған түркі тілі формасын білдіретіні туралы пікірлеріне ғылыми талдау жасалады. Сонымен қатар, мақалада М.Қашқаридің идеяларының қазіргі түркі тілдері эволюциясы үшін өзектілігі анықталады. Сөз түбірлерінің өзгеруінің өте сирек екендігі, ал ондай өзгерістердің негізінен жекелеген дыбыстардың алмасуына байланысты екеніні көрсетіледі. Сонымен бірге, түркі тілдеріндегі түбір сөздердің мағыналық байлығы мен олардың өзгеру ерекшеліктеріне қатысты М.Қашқаридің талдауларының дыбыстық ауыспалылық заңдылықтарына негізделгені айқындалады.